Szubienice stoją w samym centrum Olsztyna. Wzbudzają silne emocje wśród olsztynian
Olsztyńskie szubienice znajdują się na placu Xawerego Dunikowskiego, w samym centrum miasta. Pierwotnie nazywany był Pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej, odsłonięto go w 1954 r. Składa się z dwóch szarych charakterystycznych pylonów, mających symbolizować niezamknięty łuk triumfalny.
22 stycznia 1945 Olsztyn zajęły oddziały Armii Czerwonej, po kilku dniach stacjonowania żołnierze radzieccy podpalili miasto, zniszczeniu uległo około 40 proc. zabudowy, w tym wiele zabytków kultury. Mimo to, w wyniku założeń ówczesnej doktryny politycznej w Polsce, władze postanowiły w namacalny sposób wyrazić swoją „wdzięczność” Armii Czerwonej za wyzwolenie od niemieckiego okupanta. Zleceniodawcą pomnika był ówczesny wojewoda olsztyński – Mieczysław Moczar, oficjalnie decyzja była firmowana przez Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej.
Projekt pomnika wykonał Xawery Dunikowski, były więzień obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. W założeniu pomnik upamiętnia żołnierzy II i III Frontu Białoruskiego walczących w Prusach Wschodnich. Monument został wykonany z elementów kamiennych pochodzących z pomnika bitwy pod Tannenbergiem, przekształconego później na mauzoleum Hindenburga, znajdującego się niegdyś w Sudwie pod Olsztynkiem (obecnie nie istnieje). Wykonali go trzej krakowscy rzeźbiarze: Tadeusz Sieklucki, Edward Koniuszy i Antoni Kostrzewa, przy pomocy kamieniarzy z Warszawy.
Na pomniku wykuto typowe sceny z walk podczas II wojny światowej, czołg, sylwetkę żołnierza oraz sceny odnoszące się do socrealizmu: pracy na roli i w przemyśle oraz sierp i młot – godło ZSRR. Pomnik miał pierwotnie stanąć na środku ronda na placu Bema, jak ogłoszono w uchwale Rady Miejskiej Olsztyna, ale zmieniono plany i ustawiono pomnik wraz z nowym placem Armii Czerwonej w ścisłym Śródmieściu Olsztyna. Wokół pomnika posadzono drzewa iglaste, ustawiono słupy do flag państwowych oraz wybudowano schody do wejścia bliżej pylonów na wschodnim krańcu dawnego pl. Armii Czerwonej. W związku z brakami funduszy w Olsztynie prace nad budową pomnika trwały kilka lat. Uroczyste odsłonięcie pomnika nastąpiło 21 lutego 1954 r. W latach 60. XX w. pomnik był obiektem ataku, dokonanego przez nieznanych sprawców, dochodzenie w tej sprawie prowadziła Wojskowa Prokuratura Garnizonowa w Olsztynie.
Wielu mieszkańców chce usunięcia szubienic z centrum miasta
Wraz ze zmianami ustrojowymi w roku 1989 pojawiły się głosy, że pomnik trzeba rozebrać. Zmieniono nazwę placu i nazwę pomnika z „Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej” na „Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej”. O przeniesienie pomnika zabiegali również politycy Tomasz Głażewski i Jerzy Szmit. W 1992 r. sformułowano list otwarty do władz państwowych i samorządowych z żądaniem natychmiastowej i całkowitej likwidacji pomnika, bo nie stanowi on zabytku i jest symbolem znienawidzonego, krwawego sowieckiego terroru. List podpisali m.in.: Światowy Związek Żołnierzy AK, Związek Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego, Związek Sybiraków, Rodzina Katyńska i Polski Związek Kombatantów. W 1993 r. pomnik został wpisany do rejestru zabytków. W 2010 r., na mocy uchwały Rady Miasta, zlecono wyczyszczenie i renowację pomnika oraz przygotowanie tablicy z informacjami o pomniku. W sierpniu 2022 r. minister kultury i dziedzictwa narodowego podjął decyzję o uchyleniu wpisu do rejestru zabytków. W listopadzie 2022 r. z pomnika skuty został symbol sierpa i młota. Od czasu wybuchu wojny na Ukrainie, wielu mieszkańców zaczęło domagać się usunięcia pomnika.
