W tym miejscu było olsztyńskie „getto”. Ludność żydowska żyła w bardzo trudnych warunkach [ZDJĘCIA]

W Olsztynie funkcjonowało nieformalne getto. Gdzie dokładnie się mieściło?

Społeczność żydowska w Olsztynie ma swój początek już w średniowieczu, mimo że ludności tej nie traktowano dobrze, bo nie mogli osiąść w mieście na stałe. Osiedlający się na stałe żydowscy mieszkańcy Olsztyna pojawili się w czasach pruskich. Byli w mieście w 1780 r., choć formalnie nie posiadali statusu mieszczan i mieszkali poza murami miejskimi. Jednak ludności żydowskiej wciąż przybywało.

Jak czytamy na stronie sztetl.org.pl, olsztyńska diaspora, odmiennie niż na przykład wspólnoty na Mazurach, nie zatrzymała się w swoim rozwoju liczebnym na latach 80–90. XIX wieku, lecz stale rozrastała się, licząc w 1925 r. 612 osób. Do 1913 r. w stolicy Warmii i Mazur mieściła się siedziba Związku Synagog Prus Wschodnich założonego w Wystruci w 1880 r. Przy nowej synagodze wzniesionej w 1877 r., zbudowano siedzibę gminy i dom dla urzędników oraz budynek gospodarczy.

W 1907 r. otwarto żydowski dom dla starców, przeznaczony dla osób niedołężnych i kalekich wyznania mojżeszowego. Znajdował się on w sąsiedztwie nowej synagogi przy ul. Miłakowskiej (Liebstädterstrasse 5a), obecnie jest to ul. Grunwaldzka 9. W latach 1939–1942 Niemcy stworzyli tutaj nieformalne getto, przetrzymując w budynku Żydów z Olsztyna. Panowały tam bardzo trudne warunki bytowe. Więziono tam około 130 olsztynian, do których w 1941 r. przyłączono jeszcze Żydów z innych południowych powiatów Prus Wschodnich. Były to osoby, którym nie udało się uciec przed prześladowaniami. Latem Żydzi pracowali w ogrodnictwie, zimą byli wykorzystywani przy odśnieżaniu ulic itp.

- Kres społeczności żydowskiej nastąpił w 1942 r. 24 czerwca część uwięzionych w domu starców wywieziono transportem skierowanym najprawdopodobniej do getta w Mińsku. Kolejne dwa transporty odjechały 2 i 24 sierpnia, kierując się do getta w Theresienstadt. Niewykluczone, iż część członków społeczności została rozstrzelana w 1942 r. w lesie pomiędzy Olsztynem a Ostródą – czytamy na stronie sztetl.org.pl.

W Olsztynie mieszkało wielu znanych Żydów. Wśród nich m.in. Erich Mendelsohn

Wśród ofiar zagłady wymienianych jest około 200 osób związanych przez urodzenie czy też zamieszkanie z Olsztynem. Byli więzieni, a później umierali z wycieńczenia oraz byli mordowani w gettach w: Theresienstadt, Mińsku, Rydze, Kownie, Litzmannstadt (Łodzi), Izbicy, Warszawie, Piaskach oraz Szanghaju; obozach w Auschwitz, Treblince, Sachsenhausen, Dachau, Ravensbrück, Sonnenstein, Sobiborze, Tormersdorf, Kulmhof (Chełmnie), Stutthof, Buchenwald, Raasiku (Reval), Bergen-Belsen.

W mieście żyły również znane osoby narodowości żydowskiej. Olsztyńscy Żydzi trudnili się przede wszystkim kupiectwem. Dominowali w branży odzieżowej i tekstylnej, nie brakowało także wielkich talentów. Znanym na całym świecie olsztynianinem pochodzenia żydowskiego był Erich Mendelsohn, architekt, przedstawiciel modernizmu i art déco, a także jeden z prekursorów stylu streamline moderne. Jego najbardziej znanymi dziełami są Dom tekstylny Weichmanna w Gliwicach, Dom Handlowy Kameleon we Wrocławiu, Wieża Einsteina w Poczdamie, Budynek fabryki kapeluszy w Luckenwalde czy Mossehaus w Berlinie. W Olsztynie z kolei jest Dom Przedpogrzebowy Bet Tahara przy ul. Zyndrama z Maszkowic.

Znanymi szerzej w Niemczech Żydami związanymi z Olsztynem byli także: Hugo Haase (1863–1919), umiarkowany socjaldemokrata i pacyfista, przed I wojną światową jeden z przywódców Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD) oraz impresjonistka Frieda Strohmberg (1885–1940), mieszkająca i tworząca w Olsztynie w latach 1910–1927.